غرب گرفتار و گرفتاران غرب
می گویند چرا نباید و نتوانیم علم و آزادی و حقوق بشر را به جای اینکه به مردم و سرزمین خاصی مثل اروپا یا امریکا نسبت دهیم، داشته نوع بشر و در شأن آدمی از آن حیث که آدمی است بدانیم و چرا باید این همه چیزهای خوب و نفیس و خواستنی را به غرب منسوب کرد.
اگر می توانستیم علم و آزادی و حقوق بشر را از مقدمات و شرایط و لوازم و نتایج آن انتزاع کنیم و علمی داشته باشیم که مقصدی جز حقیقت نداشته باشد و از اراده تصرف و تملک و غلبه آزاد باشد و آزادی اگر مرکب اراده به سوی قدرت نشده بود و حقوق بشر به غرور و خودبینی و دعوی اَنَاالحقی نمی انجامید، کسانی که اکنون علم و آزادی را مفاهیم انتزاعی می گیرند و به صورت وهمی و رویایی آن دل خوش کنند حق داشتند.
البته تفکر و آزادی و علم و تصدیق کرامت آدمی به طور کلی اختصاص به هیچ قوم منطقه و تاریخ خاصی ندارد. در اینجا آوردن الفاظ و مفاهیم «آزادی» و «علم» شاید موجب آشفتگی و افتادن در دام مغالطه شود. بحث این است که غرب علم و سیاست و تکنیک جدید را نه فقط آورده خود می داند، بلکه یگانگی با آنها را شرط و ملاک انسان بودن قرار داده است.
بنابراین اصل، هیچ فرهنگی جز فرهنگ غرب و هیچ شیوه زندگی جز شیوه غربی اعتبار و اهمیت ندارد و هر چیزی که غیر غربی باشد، باید در آن به عنوان ماده و شرط امکان و وسیله ای برای بسط غرب و تسلط آن بر همه جا نظر کرد. تهاجم فرهنگی ریشه در این اصل دارد.
اکنون که تاریخ غربی به پایان بسط خود رسیده و بشر در عصر اطلاعات وارد شده و مردم سراسر عالم، اطلاعات را که از راهی یک طرفه می آید و می گیرند و مصرف می کنند و مجال تفکر بسیار تنگ شده است و در این میان بعضی اقوام نیز با نحوی رجوع به اصول دینی و ملی و به استناد مآثر تاریخی، آتش مبارزه و مخالفت با غرب و چون و چرا درباره آن را روشن کرده اند، طرح تهاجم فرهنگی درانداخته می شود، و پیداست که این تهاجم کار سوداگران بازار سیاست است.
در نظر استراتژیست و طراح سیاست غربی، اعتقادات و بستگی های اقوام از آن جهت مورد توجه قرار می گیرد که ممکن است از ناحیه آن دردسرهای سیاسی برای غرب ایجاد شود. بنابراین، شاید این اندیشه پیدا شود که بنای فرهنگ ها را با سست کردن علایق دینی و ملی و ترویج رسوم و مقبولات و رفتارهای هر روزی و متغیر جامعه غربی به تدریج ویران کنند.
اکنون ترویج رسوم غربی در عالم ما بدون دشواری و تکلف انجام می شود. یعنی غرب نیاز به کوشش فوق العاده ای برای نشان دادن و اشاعه شیوه زندگی بی ثبات و تعلقات زودگذر خود ندارد. نیروی مقاومتی هم در مقابل او نیست که تصاویر و اطلاعات و گزارش های وسایل ارتباطی همه جایی شده را بی اثر سازد.
آیا این وضع را باید طبیعی انگاشت و آن را پذیرفت؟ ارنست بلوخ، فیلسوف آلمانی معاصر، گفته است که پرهیزکاری، پرهیز از قبول و تصدیق وضع موجود است. شاید پرهیز از تصدیق وضع موجود، وصف تام پرهیزکاری نباشد، اما این گفته از آن جهت اهمیت دارد که گوینده به زبانی شبیه به طنز وضع اهل نظر را در برابر امور عادی و مشهورات زمانه معین کرده است.
غرب کنونی، نه چنان که بعضی می پندارند همه علم و عقل و درایت و ادب است و نه فرورفته در فساد و رذیلت. فرهنگ غرب، یا آنچه به نام «فرهنگ» از غرب صادر می شود، اطلاعات و مشغولیت های بی بنیاد رسانه ها و علائم و حرف هایی است که گویی به هیچ عالمی تعلق ندارند و بر هیچ چیز دلالت نمی کنند.
البته چون این سیل «فرهنگ» از غرب می رسد، می توان منشأ تهاجم فرهنگی را غرب دانست؛ اما توجه کنیم که اگر رسانه ها و وسایل ارتباطی منشأ تغییر بزرگی در همه جا شده اند، این تغییر را با صورت سازی و ظواهر و صورت های بدون مضمون پدید آورده اند. در غرب چیزی می گذرد که یک شأن آن تهاجم فرهنگی و شأن دیگرش تهی شدن است.
مصیبت این است که غرب گرفتار خود است و ما گرفتار غربیم- خواه غرب را ستایش کنیم، خواه همه عیب ها و از جمله عیب های بزرگی را که خود بیشتر داریم به آن نسبت دهیم- و گرفتاری، با جنگِ دو گروهِ گرفتار و با شعار دادن و اوقات تلخی و بدزبانی و با حرکات جاهلانه و شیوه های دور از ادب دین و اخلاق رفع نمی شود.
اصلا مشکل تهاجم فرهنگی گرچه بیشتر سیاسی است، صرفا با تدابیر سیاسی حل نمی شود، زیرا چنان که اشاره شد، وسایل و شرایط امکان این تهاجم، با اینکه مخصوصا در دو سه دهه اخیر مورد استفاده سوداگران سیاست قرار می گیرد، ساخته و پرداخته دست و اندیشه این سوداگران نیست و بر اثر تدابیر سیاسی پدید نیامده است. این همه برنامه تلویزیونی، تفریحی و سرگرم کننده به توصیه سیاستمداران غربی برای مردم غیر غربی تهیه نمی شود. اما این برنامه ها در همه جای روی زمین پخش می شود و نه فقط مورد توجه و استقبال کسانی قرار می گیرد که میل تشبه به غرب وجودشان را مسخر کرده است، بلکه آنان را که هنوز اعتقاد دینی و بستگی ملی دارند اما ریشه اعتقاداتشان چندان استوار نیست، وسوسه می کند.
شاید کسانی فکر کنند که اگر این برنامه ها نبود فساد هم نبود و شاید برای اثبات قول خود دلایلی هم داشته باشند. اما نکته ای که کمتر به آن توجه می شود این است که فساد در جایی ظاهر می شود که زمین زیر پای مردمان سست باشد و آنان جایگاهی نداشته باشند و ندانند که کجا هستند و به کجا می روند. مردمی که از خانه انس و ثبات و استقامت و ایمان دور مانده اند، به هر سو که باد بورزد می روند، و اکنون که باد غرب قوت دارد، آنها هم با غرب همراهند بی آنکه بدانند به کجا می روند. آنها به سودای غرب از خانه و یار و دیار جدا شده و اکنون از اینجا مانده و از آنجا رانده، به این دلخوشند که در هوای غرب نفس می کشند و سخن غربی می شنوند.
جریان شناسی تاریخ تجدد در ایران
گوش ها به سخن تبلیغاتی غرب معتاد شده است. به این جهت، کسانی که زبان دیگر و به خصوص زبان استدلال رسمی و خطابی قدیم می گشایند، سخنانشان در گوش ها نمی گیرد. آدم ها جزیره های عاقل و منطقی جدا از هم نیستند که با زبان عقل همزبان شوند و همواره در هر جا بتوان با آنها به زبان عقل و منطق سخن گفت. آنها به هر عالمی تعلق داشته باشند، سخن مناسب آن عالم را می شنوند و در گوش می گیرند، و اگر سرگردان و بی عالم باشند، زبانشان زبان پراکنده و آشفته است و شاید گوششان بیشتر به زبان شهرت و قدرت تسلیم باشد، به شرط آنکه زبان قدرت با سخن یک حکومت مستبد اشتباه نشود، زیرا گاهی ممکن است از زبان قدرت، سخن های بسیار در باب آزادی بشنویم.
سرباز عقل: درباره غرب: رضا داوری اردکانی// غرب گرفتار و گرفتاران غرب
