تکنولوژی؛ وسیله ها هدف سازند
.
تکنولوژی | وسیله ها هدف سازند | سرباز عقل: جهان جدید وسیله های بسیار متنوعی را پدید آورده است. اصلاٌ کار تکنولوژی وسیله اندیشی است. اما، و هزار اما، این وسایل غایاتی را هم با خود به همراه می آورند. در این وضعیت شما نمی توانید بگویید هدف ما از زندگی معلوم است، لذا این وسیله ها را به کار می گیریم برای اینکه به اهدافمان در زندگی برسیم. این طور نیست. این وسیله ها هدف ساز نیز هستند. از این وسایل کارهای خاصی بر می آید. آنها توانایی های معیّنی دارند و شما را با انتخاب های بسیار عجیب و عظیمی رو به رو می کنند و از این رو خود به خود بر هدف گیری حیاتی شما هم تاثیر می گذارند و معنی و هدف زندگی را برای شما عوض می کنند. شما ممکن است متوجه نباشید، اما هنگامی که وسیله ای در اختیارتان قرار می گیرد شما را به مقصد خاصی می کشاند و می برد. شما نمی توانید بگویید، من متوجه هدف خودم هستم و لذا آن وسایلی را که مرا به هدفم نمی رسانند کنار می گذارم و وسایلی را که مرا می رسانند بر می گزینم. چنین نیست. وسیله آن طور که ما فکر می کنیم خنثی و هیچکاره نیست. این طور نیست که وسایل ما صد در صد خادم و مطیع اوامر ما باشند. یکی از ساده ترین این وسایل پول است. از قدیم می گفتند پول وسیله است. حال من از شما می پرسم، آیا واقعا پول وسیله است؟ ممکن است شما بگویید بله، پول وسیله است؛ چون نه زبان دارد نه دست و پا. پول در جیب یا کیف ماست؛ جایی که خواستیم خرجش می کنیم و جایی که نخواستیم، خرجش نمی کنیم. اما آیا واقعا این طور است؟ نه! یقین داشته باشید که اگر میزان ثروت شما از حد خاصی فراتر برود شخص دیگری می شوید. اکثر مردم این طورند. کم کسی پیدا می شود که بتواند در مقابل این وسیلة بی زبان خویشتن داری کند و وضعیت روحی و روانی سابق خود را ثابت حفظ کند. بلی، پول وسله است، اما نباید نسبتِ وسیله را با صاحب وسیله فراموش کرد. اسب هم وسیله است، ماشین و اتوبوس و قطار هم همین طورند. هنگامی که شما ماشینی را به کار می گیرید، باید در زندگی خودتان هم تحولاتی پدید آورید تا ماشین بتواند وارد زندگی شما بشود. معنی این سخن این است که با ورود ماشین به زندگی، نحوة بهره برداریتان از وقت، روابطتان با دوستان، وضع خانوادگیتان، رفت و آمدتان، سفر و حضرتان، مصرفتان و ... خلاصه همه چیزتان تغییر می کند. این همان نکته ای است که بسیاری بر آن انگشت گذاشته اند و گفته اند که نباید تصور کرد که تکنولوژی موضع گیری ندارد و به طور خام و خنثی و بی طرف، برّه وار و آرام و ساکت در اختیار شما قرار می گیرد و شما هستید که به آن موضع گیری می دهید. چنین نیست. مثالی هست که من همواره در نوشته هایم می آورم و در اینجا نیز آن را تکرار می کنم. اگر چند نفر به جمع ما در اینجا اضافه شوند، ما بالاخره باید جابه جا شویم تا به آنها نیز جا بدهیم. اگر این چند نفر بسیار فربه باشند، یا بسیار شیطان، یا بسیار مدّعی، یا ... بیندیشید چه خواهد شد!
.
آیا شما مهمانی فربه تر و شیطان تر از تکنولوژی سراغ دارید؟ چنین موجود فربهی، با همه پیچیدگی هایش، وارد عالم انسانی شده است و لذا ذهنیت، نحوه زندگی، روابط، وضع روحی، و از همه مهمتر، غایت زندگی ما را تغییر داده است. من مقاله ای تحت عنوان «صناعت و قناعت» دارم که مطالعه آن به فهم بیشتر مطالبی که در اینجا می گویم یاری می رساند و مرا از گفتن پاره ای مطالب بی نیاز می کند. در آنجا من توضیح داده ام که ماهیت و خصلت صنعت و تکنیک چیست و با ما چه می کند. به تعبیر ساده و امروزی، این ماشین، فرهنگی را با خود حمل می کند و این فرهنگ را به میان همه اقوام، اعم از با فرهنگ و بی فرهنگ، می برد و آنها را به رنگ خود در می آورد. مارکس جمله بسیار هوشمندانه ای دارد. او درباره بورژوازی می گوید، بورژوازی همه جهان را بر صورت خویش ساخت. او این سخن را در قرن نوزدهم بیان کرده بود. اگر این سخن در باب بورژوازی صادق باشد، قطعاً در باب تکنولوژی صادق تر است. تکنولوژی همه جهان را بر صورت خویش ساخت. به این معنا که هر جا رفت، چیزهایی را با خود برد که دارندگان ماشین و مخاطبان تکنولوژی نتوانستند پس از آن از داشتن آنها خویشتن داری کنند. یعنی، فرهنگ و غایت تکنولوژی بر آنها تحمیل شد و آنها نیز به ناچار آن را پذیرفتند. من در حال حاظر فقط به یک شاخصه تکنولوژی نظر دارم که عبارت است از غایت آفرینی. ماشین و تکنولوژی هدف ما را از زندگی عوض کرده اند. شاید برای شما که در متن تکنولوژی زندگی می کنید و در دل آن بزرگ شده اید و تمام ذهن خود را به آن فروخته اید- و من نیز ملامتتان نمی کنم- کشف تفاوت یک ذهن تکنولوژیک با یک ذهن غیر تکنولوژیک مشکل باشد. بالاخره،
.
ماهیان ندیده غیر از آب پرس پرسان ز هم که آب کجاست
.
شما ماهیانی هستید که در دل آب قرار دارید و لذا تصور بیرون دریا و خشکی برایتان مشکل است.
.
ماهیان را بحر نگذارد برون خاکیان را بحر نگذارد درون (1)
.
آب حائلی است که نه ماهیان را به بیرون از خود راه می دهد و نه غیر ماهیها را به درون خود؛ هر کدام در عالم خودشان خوش اند. به همین دلیل بهترین راه برای اینکه قصة تکنولوژی و ذهنیت انسان جدید را کشف کنید مراجعه به تاریخ است. اگر شما تاریخ انسان، تاریخ تمدن و تاریخ علم را نخوانید، همواره از تکنولوژی درک ناقص و یکجانبه ای خواهید داشت، که البته بر داوریهایتان نیز تاثیر خواهد گذاشت. با مراجعه به تاریخ فکری و عقلی انسان، این داستان برایتان روشن تر می شود.
.
سرباز عقل | منبع:
سروش، عبدالکریم و دیگران. سنّت و سکولاریسم. انتشارات صراط. تهران، چاپ پنجم، 1388، ص 13-17
1- مثنوی، دفتر سوم، بیت 3071
.
(کپی برداری از «سرباز عقل» فقط با ذکر منبع مجاز است)