تاریخ معاصر ایران. تحولات ایران در عصر صفوی

تاریخ معاصر ایران

تحولات ایران در عصر صفوی

 

ظهور سلسله صفوی در ایران، در عرصه های مختلف در این سرزمین تحولات عظیمی را ایجاد کرد که آنها را می توان در ابعاد گوناگونی مورد تجزیه و تحلیل قرار داد.

 

الف ) دستاوردهای سیاسی ایران در عصر صفوی

ب ) دستاوردهای فرهنگی و علمی ایران در عصر صفوی

پ ) تحولات و دستاوردهای هنری در دوران صفویه

ت ) دستاوردهای اقتصادی و اجتماعی ایران در عصر صفوی

 

الف ) دستاوردهای سیاسی ایران در عصر صفوی:

 

صفویان را می توان موسس دولت ملی و احیا کننده وحدت و استقلال سیاسی ایران به شمار آورد. این وحدت و استقلال در سایه مذهب تشیع ایجاد شد و زمانی اتفاق افتاد که خلافت عثمانی به عنوان قیم همه سرزمین های اسلامی، در زیر سلطه درآوردن ممالک اسلامی اشتهای سیری ناپذیری داشت و بیم آن می رفت که در این شرایط ایران بین ترکان عثمانی و ازبکان تقسیم شود.

 

از لحاظ داخلی نیز رقابت شدید جانشینان تیمور برای تسلط بر سرزمین پهناور ایران، خطر تشتت و بروز گرایشات تجزیه طلبانه را افزایش داده بود. صفویان تحت لوای مذهب شیعه بر تمام این نابسامانی ها و خطرها غلبه کردند و در چنان شرایط خطرناکی، استقلال و تمامیت ارضی ایران را تحقق بخشیدند. در زمان آنها ایران گستردگی جغرافیایی- تاریخی دیرین خود را مجددا بازیافت. از آن تاریخ تا به امروز، با وجود ناتوانی قاجاریه و پهلوی و از دست رفتن بخشی از خاک ایران، مرزهای عمومی کشور ما همان مرزهایی است که به همت صفویه تثبیت شد.

 

با توجه به آنچه گفته شد، دستاوردهای سیاسی ایران در عصر صفوی را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

 

1 ::: تاسیس دولت ملی و مستقل

2 ::: ایجاد وحدت سیاسی در تمامی کشور و احیای استقلال سیاسی ایران و جلوگیری از تجزیه این سرزمین

3 ::: اعاده مرزهای تاریخی ایران و حفظ تمامیت ارضی

4 ::: ایجاد مدنیت پیشرفته بر اساس مذهب شیعه

 

ب ) دستاوردهای فرهنگی و علمی ایران در عصر صفوی:

 

ریشه تحولات فرهنگی عصر صفوی را باید در پذیرش تشیع به عنوان مذهب رسمی کشور و تبعات آن جست و جو کرد. یگانگی دین و سیاست در ایران عصر صفوی، نوید دهنده ظهور نوزایی و احیای عظمت کشوری بود که پیش از آن، اخلافات فرهنگی، مذهبی و سیاسی انسجام آن را در معرض خطر قرار داده بود. این تحولات در شرایطی صورت می گرفت که اروپا نیز در تکاپوی ایجاد تحولات جدید در شرایطی مشابه ایران قرار داشت.

 

وجود بزرگانی چون مقدس اردبیلی، علامه محمد باقر مجلسی، علامه محمد تقی مجلسی، محقق کرکی، میرداماد، میرابوالقاسم میرفندرسکی، ملاصدرای شیرازی، عبدالرزاق لاهیجی، ملا محسن فیض کاشانی و ده ها تن از فقها، فلاسفه و حکمای شیعه در عصر صفوی نتیجه تحول حکمت و فلیفه در این عصر است. ظهور دانشمندی چون شیخ بهایی و دانشمندان دیگر در زمینه ریاضیات، معماری و مهندسی، بخش مهم دیگری از شکوفایی علم را در دوره صفویه معلوم می دارد.

 

در زمینه ادبیات، در این دوران می توان از شکوفایی مرثیه ها و سوگ، سرودهای عاشورایی و شعر شیعی مانند منقبت، مدح، سوگ و رسا یاد کرد. برای نمونه اشعار، محتشم کاشانی از آن زمان تا به امروز جایگاه بلند خود را در زمینه های یاد شده در میان مردم حفظ کرده است. صائب تبریزی، شاعر بزرگ نیز در این دوران می زیسته است.

 

دستاوردهای فرهنگی ایران در عصر صفوی را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

 

1 ::: حفظ هویت فرهنگی ایران بر اساس مذهب شیعه اثنی عشری

2 ::: تثبیت استقلال سیاسی ایران از طریق وحدت فرهنگی

3 ::: برقراری پیوند بین سیاست و دیانت به عنوان پشتوانه های مقتدر برای حکومت و سایر نهادهای اجتماعی و مدنی

4 ::: تالیف صدها کتاب و رساله در علوم مختلف و ظهور دانشمندان و متفکران برجسته

5 ::: تاسیس مراکز متعدد علمی، حوزوی و کتابخانه های بزرگ و رشد علمی جامعه

 

مهاجرت علمای شیعه به ایران و تبدیل ایران به مرکزیت تشیع

 

به موازات استحکام دولت صفوی و عکس العمل منفی سلاطین عثمانی نسبت به این دولت، سخت گیری عثمانی ها نسبت به شیعیان ساکن در حوزه خلافت رو به فزونی نهاد. از طرف دیگر، جاذبه شیعیان قزلباش در ایران سبب شد که علمای شیعه از مناطق عربی به سوی ایران مهاجرت کنند.

 

همچنین، علاقه شاهان صفویه به جذب علمای شیعه در ایران و تبدیل ایران به یک مرکز مهم اسلامی و مذهب اهل بیت (علیهم السلام) مزید بر علت شد. با مهاجرت محقق کرکی به ایران در دوره شاه اسماعیل، علمای بزرگ دیگری نیز از شهرهای اسلامی و سرزمین های عربی به ایران مهاجرت کردند و بعد از هجرت آنها، ایران به یک مرکز بزرگ مذهبی و علمی در دنیای اسلام تبدیل شد.

 

پ ) تحولات و دستاوردهای هنری در دوران صفویه:

 

هنر و معماری عصر صفوی در میان تحولات علمی این دوران حکایت شورانگیزی دیگری دارد. تجلی آثار هنری و علوم و فنون عصر صفوی را می توان در شهرهای بزرگ ایران مانند مشهد، به ویژه در مجموعه مذهبی و فرهنگی آستان قدس رضوی به دلیل موقوفات عصر صفوی، اصفهان، قزوین و تبریز به دلیل پایتخت بودن آنها و اردبیل به دلیل وجود مقبره پایه گذار صفویه – یعنی شیخ صفی الدین اردبیلی و موقوفات صفویه- جست و جو کرد.

 

اما اصفهان را باید جلوه گاه آثار هنری عصر صفوی به حساب آورد. بناهای مسجد شاه، عالی قاپو، مسجد شیخ لطف الله، میدان نقش جهان، پل خواجو، عمارت چهل ستون، سی و سه پل و ده ها بنای عظیم تاریخی دیگر، شاهکارهای معماری و هنر عصر صفویه به حساب می آیند. علاوه بر شهرهای بزرگ، در فاصله بین شهرها نیز آثار معماری و ارتباطی مانند کاروان سراها، پل ها و بناهای عام المنفعه دیده می شود که همگی نشان از عظمت علوم، فنون و هنر در عصر صفوی دارند.

 

ت ) دستاوردهای اقتصادی و اجتماعی ایران در عصر صفوی:

 

مورخان و محققان ایرانی و خارجی، دوره صفوی را عصر شکوفایی اقتصادی ایران می دانند. در سایه امنیت و رفاه اجتماعی که در این دوره در ایران به وجود آمد، اقتصاد رشد قابل ملاحظه ای یافت. مسافرت اروپاییان کنجکاو، ماجراجو و سوداگر در عصر صفوی به ایران و تحولات اقتصادی ناشی از این مسافرت ها و ارتباطات از یک سو و وجود سفرنامه های متعدد در عصر صفوی از مسافران، مستشاران و جهانگردان خارجی از طرف دیگر، فرهنگی خلاق و جامعه ای پویا و زنده را ترسیم می نماید. تجارت خارجی (صادرات ابریشم) با درآمد بالا و معرفی صنایع ایران به دنیا از جمله دستاوردهای اقتصادی ایران در عصر صفویه است.

 

در زمینه دستاوردهای اجتماعی تحولات مهمی را در عصر صفوی شاهد هستیم. ظهور موسسات علمی و اجتماعی و نهادهای جدید همراه با آرامش و امنیت اجتماعی مردم در عصر صفوی، بهبود وضع عمومی، توسعه شهرسازی و ایجاد ساختمان ها و بناهای عظیم ارتباطی و ده ها موضوع دیگر از جمله دستاوردهای مهم اجتماعی ایران در عصر صفوی است.

 

آنچه گفته شد، نمونه های بسیار اندکی از نوزایی و تحول ایران در زمینه های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در عصر صفوی است که می تواند به عنوان پشتوانه عظیم تحولات ایران در دوران معاصر مورد توجه قرار گیرد.

 

سرباز عقل: تاریخ معاصر ایران: تحولات ایران در دوران صفوی: موسی نجفی و موسی حقانی