تاریخ و ماهیت فلسفه اسلامی. قیاس عقلی و منطق و برهان
تاریخ فلسفه اسلامی| ماهیت فلسفه اسلامی: قیاس عقلی و برهان| کشف حقایق امور و درک ماهیات آنها بدون اتکا به عقل نظری و توسل به استدلال های فلسفی به طور معمول و متعارف برای اشخاص امکان پذیر نیست. البته کسانی را می شناسیم که مدعی کشف و شهود شده و از طریق تجربه درونی به نوعی یقین دست می یابند. برای رد ادعای این اشخاص نمی توان به استدلال توسل جست زیرا استدلال فلسفی در یقین باطنی و تجربه درونی آنان رخنه ایجاد نمی کند.
در میان اصحاب شهود کسانی هستند که می توانند به تجربه درونی خود صورت استدلال دهند و آن را برای دیگران موجه و مبرهن سازند ولی اشخاص دیگری نیز وجود دارند که نمی توانند تجربه درونی و یقین باطنی خود را برای دیگران به اثبات رسانند. البته به این اشخاص نمی توان گفت چون از اثبات تجربه درونی خود برای دیگران عاجز و ناتوانند از اظهار آن خودداری نمایند زیرا این اشخاص در مورد تجربیات درونی خود آنچنان ثابت و راسخ اند که نمی توان آنان را از ابراز آنچه به آن باور دارند بازداشت. به همین جهت مباحثه و مجادله اهل استدلال با اصحاب کشف و شهود بیهوده است و نباید از طریق مناظره با آنان وارد گفتگو شد.
به این نکته نیز باید توجه داشت که طریق اصحاب عقل و اهل استدلال طریقی معتدل و سالم است که برای حفظ جامعه بشری از وسوسه ها و خطرهایی که از ناحیه دغل کاران و پریشان اندیشان پیش می آید موثر و سودمند است. این طریقه و روش از ناحیه شرع مقدس اسلام نیز مورد تایید قرار گرفته و اگر نگوییم در زمره امور واجب واقع شده حداقل مندوب و مستحب به شمار می آید. زیرا آیین مقدس اسلام در دعوت مردم به تامل و تدبر در امور به هیچ وجه درنگ نکرده و همواره آنان را به عبرت آموختن از حوادث و اعتبار موجودات فراخوانده است. عبرت آموختن از حوادث و اعتبار موجودات تنها به کمک عقل امکان پذیر می گردد و راه دیگری در این باب شناخته نشده است.
آیه شریفه «فاعتبروا یا اولی الابصار» و آیات دیگری که به همین مضمون در قرآن مجید وارد شده می تواند شاهد روشن و نیرومندی بر این مدعا به شمار آید. اگر کسی در این آیه و آیات مشابه آن تامل نماید به آسانی در می یابد که استعمال قیاس عقلی یک امر لازم و ضروری است زیرا عبرت آموختن از حوادث و اعتبار موجودات جز جز استنباط امور مجهول از امور معلوم چیز دیگری نیست و این همان چیزی است که یا به طور مستقیم «قیاس» نامیده می شود و یا اینکه از طریق قیاس به دست می آید.
از آنچه ذکر شد می توان به این نتیجه رسید که انسان باید بر اساس قیاس عقلی در موجودات جهان هستی به نظر و تامل بپردازد. در این مسئله نیز نمی توان تردید داشت که این نوع نظر یکی از کامل ترین انواع نظر بوده و بهترین انواع قیاس به شمار می آید.
این نوع نظر همان چیزی است که در اصطلاح حکما و اهل منطق «برهان» خوانده می شود. اکنون اگر توجه داشته باشیم که آیین مقدس اسلام نسبت به معرفت خداوند و شناخت حقیقت موجودات به طریق برهان، نظر مساعد داشته و مردم را به آن توصیه می نماید باید به این مسئله نیز توجه کنیم که قبل از قدم نهادن در راه معرفت حق، تمایز میان انواع مختلف برهان لازم و ضروری خواهد بود. برای اینکه تمایز میان انواع براهین و اقسام قیاس ها معلوم گردد ناچار باید مقدمات برهان و شرایط قیاس نیز شناخته شود. کسی نمی تواند ادعا کند نظر کردن در موجودات بر اساس قیاس عقلی به حکم اینکه در صدر اسلام معمول و رایج نبوده، بدعت شناخته می شود زیرا اگر نظر عقلی در موجودات، بدعت شمرده شود باید علم «اصول فقه» و بسیاری از احکام دینی که بر موازین این علم مبتنی گشته نیز بدعت به شمار آید. زیرا در علم «اصول فقه» توجه به موازین عقلی دارای اهمیت بسیار است و کسی نمی تواند بدون توجه به موازین عقلی، در زمره علمای وفادار و متعهد به این علم قرار گیرد.
سرباز عقل: ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام: غلامحسین ابراهیمی دینانی
تاریخ فلسفه اسلامی: ماهیت فلسفه اسلامی: قیاس عقلی و منطق و برهان